در زمينه رابطه دين و حق، سؤالاتى مطرح است كه پاسخ جدى و روشن مى‏طلبد واگر پاسخ آنها روشن نشود، ممكن است در زمينه مسائل كلامى واعتقادى، براى اذهان ناپخته و عقول ناسفته، مشكلات و احياناانحرافاتى پديد آيد. برخى از پرسشها عبارتند از:
آيا دين، حق است‏يا حق، دينى است؟
آيا دين در حقانيت‏خود متكى به حق است‏يا حق در حقانيت‏خود به دين متكى است؟
آيا آدميان، حق را مى‏پذيرند; چون دينى است‏يا دين را مى‏پذيرند، چون حق است؟
آيا دينى بودن حق مى‏تواند به اين معنى باشد كه دين، منبع و منشا ظهور حقايق است; ولى پشتوانه درستى و صحت آن حقايق، دينى بودن آنها نيست؟
ممكن است‏سؤالات را به گونه‏اى ديگر تقرير كرد:
آيا دين را بايد به حق عرضه كرد تا در پرتو حق كسب اعتبار كند يا حق را بايد به دين عرضه كرد، تا در پرتو دين، معتبر شناخته شود؟
آيا محور حق است‏يا دين؟ اگر محور، حق است، دين هنگامى معتبر است كه بر محور حق دور بزند و اگر محور، دين است، حق هنگامى معتبر باشد كه بر محور دين بچرخد. آيا ضامن درستى و صحت دين، حق است‏يا به عكس، ضامن درستى و صحت‏حق، دين است؟
چرا مردم حق را مى‏پذيرند و چرا از پذيرش باطل، سرباز مى‏زنند؟
چرا انسانها دين را پذيرا مى‏شوند و ضد دين يا كفر را كنار مى‏نهند؟
آيا پذيرش حق به خاطر دينى بودن آن وعدم پذيرش باطل به اعتبار غيردينى بودن آن است؟
آيا پذيرش دين به خاطر حق بودن آن وعدم پذيرش كفر به خاطر ناحق بودن و به تعبير ديگر، به خاطر بطلان آن است؟
آيا ممكن است دينى بودن حق را نه به معناى اين كه دين پشتوانه صحت ودرستى آن است، بدانيم، بلكه به معناى اين كه دين سرچشمه عالى و زلال ظهور حقايق و منبع جوشش آنهاست، تلقى كنيم; بدون اين كه پشتوانه صحت و درستى واستوارى آنها باشد، يا اين كه صرف نظر از اين كه دين خود منبع و منشا جوشش و فيضان و فوران حقايق است، حقايق را به لحاظ صحت و صدق ومقبوليت عقلى، وامدار و وامخواه دين بدانيم و اصولا ملاك حق بودن حقايق را دينى بودن آنها بشناسيم و دين را به عنوان پشتوانه صحت و درستى حقايق مطرح كنيم و از آن بهره جوييم و مدد گيريم؟
خلاصه اين كه: حق، چون حق است، معتبر است‏يا چون دينى است، معتبر است.
به ديگر سخن، مى‏توان مسئله را به دو صورت تبيين كرد:
1.اين كه دين را منبع و سرچشمه جوشش حق بدانيم، بدون اين كه صحت و سلامت آن را تضمين كند. در اين صورت، هم خود دين زير سؤال مى‏رود كه پشتوانه صحت و درستى آن چيست و هم حق مورد پرسش قرار مى‏گيرد كه ضامن اعتبار وصحت آن چه چيز است؟
2. صرف نظر از اين كه منشا و منبع جوشش و فيضان حقايق چيست، در پى ملاك و معيار باشيم. در اين صورت، چند احتمال مطرح است:
الف. دين، «خود معيار» است و نبايد در پى ملاك و معيارى براى صحت و درستى آن باشيم. اما حق «خود معيار» نيست. منتهى دين، ملاك و معيار درستى و صحت‏حق است.
ب. حق، «خود معيار» است و ما از زحمت‏يافتن ملاك و معيارى براى آن بى‏نيازيم. ولى دين براى صحت و درستى خود، ملاك و معيار مى‏خواهد و ملاك و معيار، همانا حق است. به عبارت ديگر: دين بر خلاف حق، خود معيار نيست. اما حق، خود معيار است و پشتوانه و ضامن صحت دين نيز هست.
ج. دين و حق هر دو خود معيارند. اين دو سيستم خود معيار، در كنار هم يا در مقابل هم قرار دارند.
اگر دو سيستم خود معيار در كنار هم باشند، هيچ گونه تعارض و تزاحم و تضادى با هم ندارند و از آنجا كه هر دو خود معيارند، نيازى هم به يكديگر ندارند و هر كدام، راه خود مى‏روند. در اين صورت، نه تنها از يكديگر كمك نمى‏گيرند، بلكه هيچ يك از ديگرى آسيب هم نمى‏بيند; چرا كه آسيب پذير نيستند.
واگر دو سيستم خود معيار، در مقابل هم باشند، البته مصون از تعارض و تزاحم و تضاد با يكديگر نيستند. حق براى خود آهنگى ساز مى‏كند ودين، آهنگى ديگر. بيچاره انسانهايى كه گرفتار آهنگهاى مزاحم و متضاد باشند. آيا ناهماهنگى دو نهاد مزاحم هر دو را آسيب پذير نمى‏سازد؟ آيا مردمى كه مى‏خواهند هم متدين به دين و هم متحقق به حق باشند، دستخوش تضاد شخصيت و تعارضات افكار ناهمگون وانديشه‏هاى ناسازگار نمى‏شوند؟ در اين صورت، علاوه بر تضاد درونى افراد، آيا ممكن نيست كه برخى تدين به دين و برخى تحقق به حق پيدا كنند و در نتيجه در ميان آنها تفرقه و اختلاف و احيانا تضاد واصطكاك پديد آيد؟
وانگهى در مقابل اين دو فرقه، ممكن است فرقه سومى پديد آيد كه نه گرايش به اين پيدا كند و نه گرايش به آن، يعنى از خير اين دو امر متقابل و متضاد و متزاحم صرف نظر كند تا از شر آنها هم مصون بماند. اما اين فرقه جديد، طبعا با هر دو فرقه در تضاد خواهد بود وهر كدام از سه فرقه، آهنگى مخالف بقيه، ساز مى‏كند.
د. هيچكدام خود معيار نيستند; بنابراين، معيار سومى لازم است كه پشتوانه صحت و درستى هر دو باشد، يا براى هر كدام معيار جداگانه‏اى لازم است.
در اينجا اين سؤال مطرح مى‏شود كه معيار و پشتوانه آن معيار يا معيارهاى سوم و چهارم چيست؟ آيا آنها خود معيارند يا بر مى‏گردند به همانهايى كه به آنها نياز داشتند، يا اگر به آنجا باز نگردند، مترتب بر معيارهاى مترتب ديگرى هست و بايد بگوييم: اين رشته سر دراز دارد; ولى خاتمه ندارد.
ه. اگر بخواهيم در دايره تقريبا گسترده احتمالات هيچ احتمالى را فرو گذار نكنيم، جا دارد كه دو احتمال ديگر هم در اينجا يك كاسه شده، آورده شود وآن اين كه:
1. دين، خود معيار است وحق خود معيار نيست; ولى دين ضامن و پشتوانه صحت و درستى حق هم نيست. حق بايد معيار و ملاك صحت و درستى خود را از ناحيه ديگرى كسب كند.
2. حق، خود معيار است ودين خود معيار نيست; ولى حق، نسبت‏به درستى و صحت دين، ضمانتى ندارد. دين بايد معيار و ملاك صحت و درستى خود را از ناحيه ديگرى كسب كند.

آنچه در اينجا آورديم، تنها به خاطر حساب احتمالات است و پيشاپيش مى‏گوييم كه به نظر ما دو مطلب درست است:
1. اين كه دين را سرچشمه جوشان حق بدانيم; اما نه اين كه انتظار داشته باشيم كه دين سرچشمه جوشان همه حقايق جهان هستى باشد و ما ملزم باشيم كه كليه حقايق فلسفى وعلمى وحتى عملى را از دين بجوييم. چه لزومى دارد كه تمام حقايق علوم نظرى و علوم عملى برخاسته از دين باشد؟ آيا در قلمرو گسترده علوم نظرى، اعم از طبيعيات و رياضيات و الهيات و در همه شعب و فنون آنها كه حقايق بى شمار و روز افزونى به ادراك عقل نظرى انسان در مى‏آيد، بايد منبع را دين قرار دهيم؟ آيا آيه شريفه
«و نزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شي‏ء» (1)
كه كتاب نازل شده از آسمان بر پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم را مبين همه چيز مى‏داند، ناظر به بيان همه حقايقى است كه در رابطه با هدف نزول قرآن براى هدايت انسانها به راه خدا لازم است‏يا ناظر به بيان همه حقايق نظرى وعملى است، اعم از اين كه در هدايت انسان نقش داشته باشد يا نقش نداشته باشد؟ آيا رياضيات و طبيعيات از شعب دين است‏يا اين كه آيا رياضيات و طبيعيات دينى و غير دينى داريم؟
حقيقت اين است كه رياضيات و طبيعيات، به لحاظى دينى و به لحاظى غير دينى است: دينى است، به اين معنى كه دين از ما مى‏خواهد كه آنها را درست‏بياموزيم و درست‏به كار گيريم; وغير دينى است، به اين معنى كه مستقيما برخاسته از دين نيست و از حوزه اعتقادات و بايد و نبايدهاى دينى خارجند.
در مورد الهيات مسئله شكل ديگرى دارد. دين متكى به جهان بينى صحيح و اعتقادات سالم است. در مسائل الهيات، دين نظر مى‏دهد; چرا كه انسانها در اين زمينه نياز به راهنمايى دارند. بشر اگر در معرفت ذات و صفات و افعال خداوند به خطا برود، گرفتار شرك ذاتى صفاتى و شرك افعالى مى‏شود و به طور قطع، چنين بشرى در مسئله نبوت و امامت و معاد هم راه به جايى نمى‏برد. حال آن كه اگر انسان در يكى از مسائل علمى به خطا برود، ممكن است‏به اعتقادات دينى او لطمه نخورد.
به عنوان مثال اگر كسى به لحاظ علمى طرفدار هيئت‏بطلميوسى باشد، ولى به توحيد واجب الوجود و توحيد خالق و توحيد رب و توحيد معبود قائل باشد، به ايمان واعتقاد دينى او لطمه‏اى نمى‏خورد. چه فرقى دارد كه كسى معتقد باشد كه خالق حكيم و مدبر آگاه اين جهان، نظام جهان را بر اساس هيئت‏بطلميوس اداره كند يا بر اساس هيئت جديد؟ گيرم مؤمن بطلميوسى نظام تدبير خداوند را نشناخته و مؤمن امروزى نظام تدبير را شناخته است. هم كسى كه نظام تدبير خالق بى چون را بر هيئت‏بطلميوسى منطبق مى‏داند، مؤمن و متدين است و هم آن كه نظام تدبير پروردگار را منطبق بر هيئت جديد مى‏شناسد.
مثال ديگر در مورد آفرينش انسان است. آيا خداوند حكيم مدبر، انسان را بر اساس نظام فيكسيسم آفريده يا بر اساس نظام ترانسفورميسم؟ آيا تمام انسانها به آدم وحوا منتهى مى‏شوند يا خير؟ اگر دين در اين مورد ساكت‏باشد، نه اعتقاد به فيكسيسم به ايمان دينى ضرر مى‏زند و نه اعتقاد به ترانسفورميسم. منتهى اگر دين در اين باره رهنمودى داده باشد و بيان صريحى ارائه دهد، مخالفت‏با آن به معناى تكذيب دين و تكذيب وحى يا پيامبر يا امام است و اين، با ايمان دينى و تسليم اعتقادى ناسازگار است.
تا اينجا مرورى داشتيم بر مسائل علوم نظرى، حال نظرى هم به مسائل علوم عملى بيفكنيم. آيا در قلمرو علوم عملى بشر نياز دارد كه تمام حقايق را از دين بگيرد و آيا عقل عملى در اين راه، لنگ و ناتوان است و هيچ گونه شناختى نسبت‏به حقايق عملى ندارد؟ آيا همه حقايق عملى كه برخاسته وجوشيده از نهاد دين است، احكام مولوى يا همه آنها احكام ارشادى يا به تفكيك، برخى ارشادى و برخى مولوى است؟ اگر همه آنها احكام مولوى است، معناى آن، طرد عقل عملى از ادراك حقايق است و اگر همه آنها احكام ارشادى است، معناى آن، بى نيازى مطلق از دين، درحوزه تكاليف و مسئوليتها و وظايف است و اگر برخى ارشادى و برخى مولوى است، بدين معنى است كه ما در حوزه تكاليف و مسئوليتها و وظايف، نه خود را از دين بى نياز دانسته‏ايم و نه عقل عملى را از توانايى ادراك انداخته و مطرودش كرده‏ايم. اينجاست كه بايد بگوييم: مطابق رواياتى كه از پيشوايان دين رسيده، بر مردم دو حجت است: يكى حجت ظاهر وديگرى حجت‏باطن. اولى همان مطالبى است كه از ناحيه انبيا و اوصيا به ما رسيده و دومى همان ادراكات عقلى و بايد ونبايدهاى عقلانى و مسائل اعتقادى است و طبعا هيچ كس از اين دو بى نياز نيست. (2)
2. از نظر اسلام، معيار همه چيز حقيقت و معيار حقيقت، خود حقيقت است.هركس طالب حق است، ارزشمند است; گو اين كه به حق نرسد و هركس در پى باطل است‏بى ارزش و بى اعبتار است. به همين جهت است كه مى‏بينيم امير مؤمنان عليه السلام به عنوان وصيتى كه بايد پس از خودش به مرحله اجرا در آيد، فرمود:
«لا تقتلوا الخوارج من بعدي فليس من طلب الحق فاخطاه كمن طلب الباطل فادركه‏». (3)
پس از من خوارج را نكشيد; چرا كه كسى كه طالب حق بود و در راه رسيدن به حق به خطا رفت، مانند كسى نيست كه طالب باطل بود و به باطل دست‏يافت.
فرق خوارج و اصحاب معاويه در اين است كه خوارج مردمى متعبد و متعصب بودند و در آن فتنه‏اى كه به پا كردند، در طلب باطل نبودند و اگر با على عليه السلام نمى‏جنگيدند، على عليه السلام با آنها نمى‏جنگيد، ولى اصحاب معاويه، تعبد به دين نداشتند و در راه رسيدن به حق، تعصبى نمى‏ورزيدند و با علم و آگاهى در پى باطل بودند. بنابراين، توصيه امام اين است كه پس از وى اگر مى‏كشند، كسانى را بكشند كه در پى باطلند وباطل را يافته‏اند، نه كسانى كه حق را طالبند و به خاطر قصورى كه داشته‏اند، به آن نرسيده‏اند.
در جريان جنگ خونين جمل، مردى دچار حيرت شده بود; چرا كه مى‏ديد شخصيتهاى برجسته عالم اسلام، مانند طلحه و زبير و عايشه كه به نص قرآن يكى از امهات مؤمنان است (4) در مقابل على عليه السلام قرار گرفته و با او سر جنگ و ستيز دارند.
از اين رو اين مرد متحير به محضر امير مؤمنان‏عليه السلام شتافت و عرض كرد:
«ايمكن ان يجتمع زبير و طلحة و عائشة على باطل؟»
آيا ممكن است زبير و طلحه و عايشه بر باطل اجتماع كنند؟
حضرت در جواب وى فرمود:
«انك لملبوس عليك; ان الحق و الباطل لا يعرفان باقدار الرجال، اعرف الحق تعرف اهله و اعرف الباطل تعرف اهله‏»;
امر بر تو مشتبه شده است; حق و باطل با قدر و منزلت اشخاص شناخته نمى‏شوند. حق را بشناس تا اهل آن را بشناسى و باطل را بشناس تا اهل آن را بشناسى.
عبارت مذكور را دكتر طه حسين مصرى كه از نويسندگان برجسته است، در كتاب خود مى‏آورد و مى‏گويد:
«بعد از آن كه وحى خاموش گشت و نداى آسمانى منقطع شد، سخنى به اين عظمت‏شنيده نشده است‏». (5)
به راستى كه اگر چهره پاك و معصومى چون امام على عليه السلام حق را محور شخصيتها قرار دهد و شخصيتها را از محوريت‏حق ساقط كند، براى هميشه راه هموار اسلام را به ما نشان داده و اوست كه سخنش دون كلام خالق و فوق كلام مخلوق است.
ما مطلب فوق را به عمد از كتاب «على و بنوه‏»نقل كرديم، تا نظر يك عالم سنى مصرى را در باره سخن پر شكوه امير عليه السلام نشان بدهيم و الا مضمون فوق در كتاب هميشه استوار نهج البلاغه چنين آمده است:
«وقيل: ان الحارث بن حوط اتاه فقال: اتراني اظن‏اصحاب الجمل كانوا على ضلالة؟ فقال‏عليه السلام:يا حارث، انك نظرت تحتك ولم تنظر فوقك فحرت. انك لم تعرف الحق فتعرف من اتاه و لم تعرف الباطل فتعرف من اتاه‏».
وگفته‏اند: حارث بن حوط نزد او آمد و گفت: چنين پندارى كه من اصحاب جمل را گمراه مى‏دانم؟ فرمود: حارث! تو كوتاه بينانه نظر كردى، نه زيركانه به پايين پاى خود نظر كردى، نه به بالاى سر خود و سرگردان ماندى. تو حق را نشناخته‏اى، تا بدانى اهل حق چه كسانند و نه باطل را، تا بدانى پيروان آن چه مردمانند.
حارث كه باز هم از اسارت پندار و از شخصت گرايى به حق گرايى روى نياورده بود، چنين گفت: من با سعيد بن مالك وعبد الله بن عمر كناره مى‏گيرم.
آن حضرت فرمود:
«ان سعيدا و عبد الله بن عمر لم ينصرا الحق و لم يخذلا الباطل‏» (6) ; سعيد و عبد الله بن عمر (آدمهاى بى خاصيتى هستند) آنها نه حق را يارى كردند و نه باطل را خوار ساختند.
مرد راستين و استوار و خردمند كسى است كه هرگز گرفتار شخصيت گرايى و فرقه گرايى و نژاد گرايى ومليت گرايى و ... نشود. استادانى كه انسان در محضر آنها كسب دانش كرده و از آنها راه و رسم صحيح زندگى آموخته، مقام و مرتبه‏اى والا دارند وجا دارد كه انسان در حيات و مماتشان همواره آنها را تعظيم و تكريم كند; ولى اين، به معناى تسليم مطلق بودن در برابر افكار و انديشه‏هاى آنان نيست.
ارسطو در تحقيقات خود از رد وابطال راى استادش افلاطون در باب مثل و بعض امور ديگر خوددارى نكرده و در اين مقام مى‏گفته است: افلاطون را دوست مى‏دارم; اما به حقيقت، بيش از افلاطون علاقه دارم. (7)
صدر المتالهين نيز در مقدمه جلد ششم كتاب «الاسفار الاربعة‏» كه بر محور الهيات بالمعنى الاخص دور مى‏زند، مى‏فرمايد:
«مرد حكيم التفات به نظريه مشهور نمى‏كند و هنگامى كه به حق برسد، از مخالفت مشهور نمى‏هراسد و در هيچ بابى به «من قال‏» يا گوينده توجه نمى‏كند، بلكه به «ما قيل‏»يا گفته توجه مى‏كند. چنان كه از مولاى ما، امام موحدان وامير مؤمنان عليه السلام نقل شده كه فرمود: «لا يعرف الحق بالرجال و لكن اعرف الحق تعرف اهله‏» و ما در تحقيق هر مسئله‏اى و تنقيح هر مطلوبى، جز تقرب به خداوند و ملكوت اعلاى او در ارشاد جوينده‏اى پاكدل و تهذيب خاطرى آماده، قصدى نداريم. اگر گفته ما با نظر اهل بحث و تحقيق موافق آمد، همان است كه اشاره كرديم و اگر موافق نيامد، معلوم است كه حق با عقول آنهايى كه به سبب امراض باطنى قريحه‏هاى فاسد دارند و طبيبان نفوس را از علاج خود عاجز كرده‏اند، موافق نخواهد بود». (8)
با الهام از راه و رسم دينى و سخنان پيشوايان معصوم است كه گفته‏اند:
«انظر الى ما قيل و لا تنظر الى من قال‏»; بنگر كه چه مى‏گويد; ننگر كه كه مى‏گويد.
اكنون كه به طور اجمال، نظر خود را در باره اين كه معيار همه چيز حقيقت و معيار حقيقت‏خود حقيقت است، بيان كرديم، جا دارد كه بحث تفصيلى را در اين باره دنبال كنيم و بيان استدلالى و تحقيقى خود را در اين باره بر اهل نظر عرضه نماييم.
قطعا براى اين كه رابطه حق و دين به خوبى معلوم گردد، نخست‏بايد تعريف دقيق و جامعى از دين و حق ارائه دهيم; چرا كه اگر مقصود ما از واژه دين و واژه حق، گنگ و مبهم باشد، گفتگو در باره اين كه آيا حق، دينى يا دين، حق است؟ بيهوده و بى نتيجه خواهد بود.
آيا ما وظيفه داريم از اديانى مانند يهوديت و مسيحيت كنونى دفاع كنيم؟ آيا در باره دين بودايى و دين برهمايى و دين مجوس سخن گفتن و از رابطه آنها با حق، گفتگو كردن،براى كسى كه مى‏خواهد مدافع دين اسلام باشد، ضرورتى دارد؟ دين به معناى عام آن، شامل بت پرستى مشركان هم مى‏شود. چنان كه قرآن كريم از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى‏خواهد كه به آنها بگويد كه نه او معبود آنها را مى‏پرستد ونه آنها معبود او را. «لكم دينكم و لي دين‏» (9) ; شما را دينى است و مرا هم دينى است. ميان دين توحيدى و دين مشركانه فاصله بسيار است. ولى البته اديان توحيدى يك ريشه دارند و كاملترين آنها آخرين آنهاست. دين يهود و نصارى و دين اسلام، مراحل تكاملى دين واحد هستند. يعنى آنچه در دين يهود و دين نصارى به صورت غير محرف بوده، در اسلام به صورت كاملتر وجود دارد.
در شماره آينده اين بحث را به يارى خدا دنبال مى‏كنيم.